Αστικές πολιτικές για την κατοικία
Η δεκαετία 2010-2020 στην Βαρκελώνη χαρακτηρίστηκε όχι μόνο από την επίταση πρακτικών πολιτικών και λόγων στην κατεύθυνση της νεοφιλελεύθερης αναδιάρθρωσης, αλλά και από μορφές αντίστασης, αιτήματα και προτάσεις πρωτοβουλιών βάσης, πολιτών και οργανώσεων οι οποίες έθεσαν εναλλακτικά προτάγματα αμφισβητώντας αφ'ενός τα υφιστάμενα μοντέλα αστικής διακυβέρνησης με άξονα τη λιτότητα, και αφ'ετέρου δοκιμάζοντας νέες δυνατότητες παρέμβασης στην αστική πραγματικότητα εντός και εκτός των τοπικών θεσμών.
Η πρόσβαση στην κατοικία αποτέλεσε ένα από τα πλέον κεντρικά σημεία διαπραγμάτευσης στην περίπτωση της Βαρκελώνης, καθώς υπήρξε ένα από τα πρώτα και βασικά αγαθά που τέθηκαν σε αμφισβήτηση από τη συνθήκη της έκρηξης της δανειακής φούσκας και της υποχρεωτικής λιτότητας. Αν οι δεκαετίες του '80 και του '90 ήταν εποχές σχετικής βελτίωσης των συνθήκών διαβίωσης και των παρεχόμενων υπηρεσιών στις πιο υποβαθμισμένες περιοχές, με τη στήριξη τοπικών και κοινοτικών κονδυλίων και του γενικού κλίματος οικονομικής ανάπτυξης ενώ το διάστημα 2000-2008 μια περίοδος εξάπλωσης της πρόσβασης σε τραπεζική πίστη σε διευρυμένα και μέχρι πρότινος αποκλεισμένα τμήματα του πληθυσμού το 2008 ήταν η στιγμή όπου η κρίση των ενυπόθηκων δανείων φτάνει στην Ισπανία. Ακολουθεί μια δεκαετία εμβάθυνσης των ανισοτήτων με ταυτόχρονη εφαρμογή πολιτικών ακραίας λιτότητας σε εθνικό επίπεδο αποδυναμώνοντας τις διατάξεις του κράτους πρόνοιας. Παράλληλα, η πρόσβαση στην κατοικία συναντάται με νέες προκλήσεις όπως ο αστικός εξευγενισμός, η τουριστικοποίηση, και η εξάπλωση της βραχυπρόθεσμης μίσθωσης.
Η γενική τάση όσον αφορά την κρατική ρύθμιση και τις πολιτικές για τα ενοίκια, καθ' όλο το δεύτερο μέρος του 20ού αιώνα, ακολουθεί πρότυπα σταδιακής απελευθέρωσης. Δηλαδή μια σταδιακή αποδιάρθρωση του νομικού πλαισίου προστασίας των ενοικίων προς όφελος μιας ελεύθερης ατομικής διαπραγμάτευσης των ενοικίων.
Η εκλογή στη δημοτική διοίκηση του συνδυασμού Barcelona En Comú το 2015, με επικεφαλής την Ada Colau, η οποία- όπως και άλλα μέλη της παράταξης- προέρχονταν από τα κινήματα βάσης για την κατοικία, ανέδειξαν ένα ευρύ προγραμματικό πλαίσιο για την πρόσβαση στην κατοικία εντός του περίπλοκου περιβάλλοντος της κρίσης. Οι πολιτικές για την κατοικία στη Βαρκελώνη φαίνεται να επιδιώκουν την αφ'ενός την βραχυπρόθεσμη απάντηση στην επείγουσα φύση του σταγαστικού προβλήματος και αφ'ετέρου στη μακροπρόθεσμη άμβλυνση των ανισοτήτων, ενσωματώνοντας- με ποικίλους βαθμούς επιτυχίας, διεκδικήσεις των πρωτοβουλιών βάσης και των κινημάτων πολιτών που αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα κατά το χρονικό διάστημα της κρίσης.
Γύρω από το δικαίωμα στην κατοικία αρθρώθηκαν πολύπλευρες διεκδικήσεις από οργανώσεις και πρωτοβουλίες βάσης πολιτών. Υπόθεσή μας είναι πως σε διαφορετικούς βαθμούς και σε διαφορετικές ταχύτητες, ένα φάσμα αυτών φαίνεται να συγκρότησε το πλαίσιο δράσης της BeC, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει πως κατέστη εφικτό η τοπική διοίκηση να κινηθεί σε πλήρη τροχιά σύγκρουσης με τις υπερκείμενες δομές εξουσίας όπως η εθνική νομοθεσία, η ευρωπαϊκή νομοθεσία ή άλλες μορφές θεσμικών και οικονομικών πιέσεων. Στο πεδίο της κατοικίας, τέτοια πεδία παρέμβασης είναι πολιτικές με βραχυπρόθεσμη σημασία όπως η λήψη μέτρων κατά των εξώσεων, η επέκταση μορφών κατοικίας έκτακτης ανάγκης, καθώς και πολιτικές με μακρο/μέσοπρόθεσμο χαρακτήρα όπως η υποστήριξη συνεργατικών μορφών κατοικίας καθώς και η αντιμετώπιση των πιέσεων στην κατοικία ως αποτέλεσμα της ανόδου της τουριστικής βιομηχανίας.
Τα κεντρικά σημεία του προγράμματος της δημοτικής διόικησης της περιόδου περιγράφεται ως Σχέδιο για το Δικαίωμα στην Κατοικία 2016-2025 και περιλαμβάνει τους εξής κεντρικούς άξονες παρέμβασης:
Ο πρώτος τομέας προτείνει την πρόληψη και την αντιμετώπιση των έκτακτων στεγαστικών αναγκών και του κοινωνικού αποκλεισμού
Ο δεύτερος τομέας επικεντρώνεται στη διασφάλιση της ορθής χρήσης της κατοικίας. Πρώτον, με την κινητοποίηση των κενών κατοικιών, για τις οποίες διενεργούνται απογραφές κατοικιών και επιβάλλονται πρόστιμα στους ιδιοκτήτες που διατηρούν τις κατοικίες τους κενές. Δεύτερον, λαμβάνεται μέριμνα ώστε τα ακίνητα να διατηρήσουν την οικιστική τους χρήση και οι κάτοικοί τους.
Ένας τρίτος στρατηγικός τομέας επικεντρώνεται στην επέκταση του αποθέματος προσιτών κατοικιών προτείνει την ενίσχυση της αγοράς κοινωνικής στέγασης με την υποστήριξη του μοντέλου συνεταιρισμών που παραχωρούνται για χρήση
Ο τέταρτος στρατηγικός τομέας προτείνει τη διατήρηση, την ανακαίνιση και τη βελτίωση του υφιστάμενου στεγαστικού αποθέματος.
Ιδιωτική πρωτοβουλία στον χώρο της κατοικίας
Η στεγαστική κρίση στην Βαρκελώνη μετά το 2008 τροφοδοτήθηκε αφ'ενός από την προοδευτική απελευθέρωση των ενοικίων και του real-estate, καθώς και από τις ειδικές συνθήκες που δημιούργησε η οικονομική κρίση από το 2008 και ύστερα. Το κοινωνικό κράτος της Βαρκελώνης , αποδυναμώθηκε κατά την περίοδο 2008-2015 από τις τοπικές κυβερνήσεις των σοσιαλιστών Socialistes de Catalunya ως το 2011 και του πατριωτικού κόμματος της Καταλονίας του Xavier Trias (Convergencia i Unió), όπου η εφαρμογή δημοσιονομικών μέτρων λιτότητας οδήγησε σε περικοπές κοινωνικών παροχών, εκποίηση ενός ικανού τμήματος δημοτικής περιουσίας και αύξηση των δημοτικών φόρων και εισφορών, υπό τη λογική της παραγωγής πλεονασμάτων στον ισολογισμό της τοπικής κυβέρνησης. (Martínez Alonso, 2022).
Παράλληλα, η αύξηση της τουριστικής κίνησης και η ανάδειξη της πόλης σε έναν από τους πλέον κεντρικούς προορισμούς στη νότια Ευρώπη, επιτάχυνε αστικούς μετασχηματισμούς, όπως ο εξευγενισμός περιοχών του ιστορικού κέντρου, ραγδαία εξάπλωση της βραχυχρόνιας μίσθωσης, αύξηση του ανταγωνισμού σε καταναλωτικά αγαθά, υπηρεσίες και ενοίκια στο ιστορικό κέντρο αλλά και σε επιμέρους γειτονιές. Η έμφαση στην τουριστική ανάπτυξη, με σημείο έναρξης τα έργα για τους ολυμπιακούς αγώνες του 1992, φαίνεται να αποτελεί προτεραιότητα επίσης για τις τοπικές κυβερνήσεις μέχρι το 2015, καθώς δημοτικές διοικήσεις όπως αυτή του Xavier Trias διευκόλυνε την απελευθέρωση χρήσεων γης, ευνοώντας έτσι την εξάπλωση έργων πολιτιστικής χρήσης, εστίασης και φιλοξενίας González et al. 2017; Davies and Blanco 2017).
Η τουριστική ανάπτυξη της Βαρκελώνης φαίνεται να μην περιορίζεται στο ιστορικό κέντρο καθώς γειτονιές της αστικής περιφέρειας έχουν ενταχθεί στον χάρτη της βιομηχανίας, όπως οι Poblenou, Gracia και Sant Marti. Η επέκταση προς αυτές τις νέες ζώνες δραστηριότητας, στο πλαίσιο αναζήτησης νέων πεδίων κερδοφορίας συνοδεύεται από πρακτικές εξευγενισμού, αστικής ανάπτυξης, ταυτόχρονα με τη δημιουργία νέων χωρικών ταυτοτήτων (placemaking, place branding), καθώς και τον εκτοπισμό υπάρχοντων δραστηριοτήτων κατοίκων και ταυτοτήτων (Mansilla & Milano, 2019). '
Η δημοτική διοίκηση της Βαρκελώνης έχει θεσμοθετήσει την τουριστική χρήση κατοικιών ήδη από το 2002, με αναθεωρήσεις το 2012 με 2014, προβλέποντας την ενοικίαση ολόκληρων καταλυμάτων για λιγότερο από 30 ημέρες μετά τη χορήγηση σχετικής άδειας από τις αρχές. Ανάμεσα στις προβλέψεις της τελευταίας εξ'αυτών των αναθεωρήσεων (Pla Especial Urbanístic per a la Regulació dels Habitatges d’Ús Turistic a Barcelona) προβλέπονται περιορισμοί στην πυκνότητα των προς ενοικίαση κατοικιών ανά οικοδομικό τετράγωνο, η συγκέντρωση τους εκτός κτηρίων αμιγούς κατοικίας και εκτός επιβαρυμένων τουριστικά περιοχών (απαγόρευση στη Ciutat Vellaκαι περιορισμοί για Gràcia, Poble Sec, Sagrada Familia and Poble Nou). Ωστόσο κατά την ίδια περίοδο, η προσφορά μέσα από πλατφόρμες όπως η Air bnb φαίνεται να υπερβαίνει σημαντικά των αριθμό των αδειοδοτημένων από την τοπική διοίκηση καταλυμάτων (Sans and Domiguez 2016)
Αστικά κοινά στον χώρο της κατοικίας
Οι αγώνες ενάντια στις εξώσεις στη Βαρκελώνη εκφράστηκαν τόσο σε επίπεδο άμεσης δράσης, όσο και σε θεσμικό. Η πλατφόρμα για τα θύματα των υποθηκών (Plataforma de Afectados por la Hipoteca, εφεξής PAH) είναι μια από τις κινηματικές οργανώσεις βάσης η οποία συγκροτήθηκε από ανθρώπους οι οποίοι βρέθηκαν υπό την απειλή πλειστηριασμού των κατοικιών τους. To PAH εκφράζει δημόσιο λόγο σε κινηματικό επίπεδο σχετικά με την χωρική αδικία που ενέχει η συνθήκη του ιδιωτικού χρέους το οποίο κατά την περίοδο 2007-2014 προκάλεσε 600.000 πλειστηριασμούς1. Ως πρωτοβουλία βάσης το PAH αναπτύχθηκε γύρω από πρακτικές άμεσης παρέμβασης επιδιώκοντας να αποτρέψει με την παρουσία των μελών του, τη διαδικασία της έξωσης. Εκτός από αυτές τις μορφές κινητοποίησης επιδίωξε να προσεγγίσει το θεσμικό πλαίσιο που ορίζει τις διαδικασίες των εξώσεων, 'το PAH δημιουργεί πρωτόκολλα, 'χρήσιμα ντοκουμέντα' και συλλογικές στρατηγικές προς χρήση σε απευθείας διαπραγματεύσεις ανάμεσα σε πληγέντες και τράπεζες με σκοπό την παράκαμψη του ισπανικού νόμου περί εξώσεων' (D’Adda, 2018). Η οργάνωση διατηρεί σχέσεις συμβουλευτικού ρόλου προς τη δημοτική διοίκηση, ενώ ταυτόχρονα ως ένωση πολιτών υποστηρίζεται οργανωτικά από την οντότητα Observatori DESC η οποία χρηματοδοτεί συγκεκριμένο αριθμό ακτιβιστών, οι οποίοι παρέχουν οργανωτική εργασία και αξιολόγηση για το PAH.
Το πρόγραμμα του PAH αποτυπώνεται μεταξύ άλλων στη Λαϊκή Νομοθετική Πρωτοβουλία ILP - Initativa Legislativa Popula η οποία με την υποστήριξη του PAH, καθώς και συνδικάτων επιχείρησε να απαντήσει νομικά στη στεγαστική κρίση, προτείνοντας αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο γύρω από τα υπερχρεωμένα νοικοκυριά καθώς και τις συνθήκες υπό τις οποίες εξώσεις και τραπεζικοί πλειστηριασμοί πραγματοποιούνται. Ο νόμος 24/2015 του κοινοβουλίου της Καταλονίας προβλέπει έκτακτα μέτρα σχετικά με την έλλειψη κατοικίας και την ενεργειακή φτώχεια. Προβλέπονται, μεταξύ άλλων, μέθοδοι αποφυγής της υπερχρέωσης, και κατά συνέπεια της μεγέθυνσης της αστεγίας λόγω εξώσεων, μέτρα επέκτασης της χωρητικότητας της κοινωνικής κατοικίας με την δέσμευση από την τοπική διοίκηση των άδειων κατοικιών που βρίσκονται στην κατοχή χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων ή μεγάλων εταιρειών (D'Adda, 2018).
Αξίζει να σημειωθεί οτι ένα σημαντικό σημείο αφετηρίας για τη δράση ατόμων και συλλογικοτήτων κατά των εξώσεων υπήρξαν οι καταλήψεις στέγης που οργανωμένα ή μη πολλαπλασιάστηκαν στη Βαρκελώνη κατά την περίοδο της κρίσης. Ένα από αυτά τα παραδείγματα μπορούμε να βρούμε στο παράδειγμα της La Bordeta, η οποία καταλήφθηκε από ανθρώπους χωρίς εναλλακτικές λύσεις στέγασης, με την υποστήριξη του PAH καθώς και του Grup d’Habitatge de Sants (GHAS). Η παρουσία αυτών των καταλήψεων στέγης φαίνεται να λειτουργεί ως 'λαϊκές υποδομές' ή ΄κοινά αναπαραγωγής', καθιστώντας τις οργανωικής σημασίας στη διαμόρφωση ενός 'αστερισμού' κινηματικών οντοτήτων στην περιοχή τους (Cayuela & García-Lamarca, 2023).
Ωστόσο, αυτό που ίσως αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα του μοντέλου δημόσιας/κοινοτικής διακυβέρνησης του νέου δήμου είναι το συνεταιριστικό μοντέλο της συλλογικής στέγασης. Παρομοίως με το παράδειγμα του Νέου Δημοτισμού στην περίπτωση της Βαρκελώνης, τα συνεργατικά μοντέλα κατοικίας που αναπτύσσονται μετά το 2015 φαίνεται να εκφράζουν μια μετατόπιση από τη συνεργασία δημόσιου/ιδιωτικού τομέα στη συνεργασία δημόσιου τομέα/κοινοτικού παράγοντα ως μέρος μιας ευρύτερης μακροπρόθεσμης ατζέντας για την κατοικία. Αυτή η εναλλακτική δομή φαίνεται να αποδυναμώνει τόσο την σημασία της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, όσο και του κεντρικού κράτους καθώς "σε αντίθεση με τις συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα που χαρακτηρίζουν τη νεοφιλελεύθερη αστικοποίηση, σε διαρρυθμίσεις δημόσιου-συνεταιριστικού ο συνεταιρισμός μπορεί να λειτουργήσει ως "μη-κρατικό δημόσιο" (Laval & Dardot, 2015)
Ο συσχετισμός ανάμεσα στους τοπικούς αγώνες για τα κοινά, καθώς και τη θεσμική τους έκφραση (patrimonio ciudadano), με το πεδίο της κατοικίας εκφράζεται μέσα από συγκεκριμένες περιπτώσεις συνέργειας τέτοιων πρωτοβουλιών, όπως στην περίπτωση της σχέσης ανάμεσα στο κατειλημμένο πολιτιστικό κέντρο Can Battlο και το συγκρότημα συνεργατικής κατοικίας (La Borda).
Οι δομές συνεργατικές κατοικίας της Βαρκελώνης εκκινούν από πρωτοβουλίες βάσης, οι οποίες μέσω δημοκρατικών διαδικασιών και διαπραγμάτευσης, συναποφασίζουν σχετικά με τον τρόπο απόκτησης, κατασκευής και μετέπειτα διαχείρισης του κοινού χώρου. Το παράδειγμα της συνεργατικής κατοικίας σε αντίθεση με άλλες μορφές κοινωνικής κατοικίας περιλαμβάνει την από κοινού διαχείριση των ακινήτων, ενώ ταυτόχρονα δεν είναι εφικτή η αξιοποίηση της ανταλλακτικής αξίας από τους κατοίκους, καθώς δεν μπορούν να διατεθούν στην αγορά. (Ferreri and Vidal, 2022, p. 6)
Η πρόθεση για επέκταση του παραδείγματος της συνεργατικής κατοικίας αποτυπώνεται στο "Στεγαστικό Σχέδιο 2016-2025" όπου προτείνεται να επιτευχθεί ο αριθμός των 500 κατοικιών συλλογικής ιδιοκτησίας στη Βαρκελώνη" (Ayuntamiento de Barcelona 2017). Μέχρι το 2018 βρίσκονταν σε εξέλιξη άλλα 6 έργα συνιδιοκτησίας του ίδιου είδους (Ayuntamiento de Barcelona 2018b), και τη στιγμή που γράφεται αυτό το κείμενο, πρόκειται να επιλεγεί ένας νέος γύρος επτά έργων". (Zechner, 2020). Αναφέρουμε χαρακτηριστικά κάποια από τα εγχειρήματα αυτού του τύπου στην πόλη.
Το συγκρότημα συνεργατικής κατοικίας La Borda βρίσκεται κοντά στο πρώην εργοστασιακό συγκρότημα Can Batlló. Τα μέλη του συνεταιρισμού διατηρούν δικαιώματα χρήσης έναντι ενός ενοικίου το οποίο χρησιμοποιείται για την αποπληρωμή του δανείου που απαιτήθηκε για την κατασκευή, ενώ η γη παραχωρείται από την τοπική διοίκηση. Παράλληλα, τα μέλη του συνεταιρισμού συμμετέχουν και συναποφασίζουν κατά τις διαδικασίες του σχεδιασμού και της κατασκευής. Παράλληλα μοιράζονται τις καθημερινές χειρωνακτικές και διαχειριστικές εργασίες. Τέλος, το κτήριο είναι κατασκευασμένο από βιώσιμα δομικά υλικά και επιδιώκει να βελτιστοποιήσει την ενεργειακή του κατανάλωση.
To συγκρότημα διαμερισμάτων Princesa49 είναι το πρώτο εγχείρημα συνεργατικής κατοικίας. Αποτελείται από 5 διαμερίσματα. Οι κάτοικοι συμμετέχουν με ένα αρχικό ποσό 9000 ευρώ για την είσοδό τους στο κοινό εγχείρημα και ένα ποσό περί των 400 ευρώ, έναντι ενοικίου. Οι εργασίες αποκατάστασης πραγματοποιήθηκαν από τους ίδιους τους κατοίκους κατά μεγάλο μέρος, με την υποστήριξη ειδικών.
Το συνεργατικό κτήριο La Xarxaire είναι το πιο πρόσφατο κτήριο συνεργατικής κατοικίας με το οποίο η Βαρκελώνη φτάνει τα 125 διαμερίσματα σε συνεργατικά κτήρια. Όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις η γη, η οποία παραμένει στην ιδιοκτησία της πόλης, ενοικιάζεται για διάρκεια 75 ετών, με ταυτόχρονη παραχώρηση του δικαιώματος χρήσης στους κατοίκους.