Αστικές Πολιτικές για την Κατοικία
Το σύνολο των πολιτικών για την κατοικία στην Αθήνα την περίοδο που εξετάζουμε φαίνεται να ευνοεί την εμπέδωση του καθοριστικού ρόλου της αγοράς στην ρύθμιση της πρόσβασης στην κατοικία. Ιδιαίτερα με τους όρους των δανειοδοτών (βλ. νομοθεσία μνημονίων) εξανεμίστηκε η όποια πενιχρή παρέμβαση του κράτους στην παραγωγή και διάθεση κατοικίας προσιτής στα κοινωνικά στρώματα που αδυνατούν ή δυσκολεύονται να αποφύγουν τη στεγαστική επισφάλεια. Η κατάργηση του ΟΕΚ και η απορρόφηση των κεφαλαίων του από το Δημόσιο (παρότι πρόκειται για κεφάλαια που προέκυψαν από τις αναγκαστικές εισφορές εργοδοτών και εργαζομένων) αποτελεί εμβληματική χειρονομία σε αυτή την κατεύθυνση. Η δε προστασία της πρώτης κατοικίας από την αρπακτική επίθεση των τραπεζών σε υπερχρεωμένους μικροϊδιοκτήτες γίνεται όλο και μικρότερη (βλ. πρόσφατα ψηφισμένος πτωχευτικός νόμος). Παράλληλα, η μαζική αξιοποίηση ιδιoκτησιών ως τουριστικά καταλύματα, παράλληλα με την ανάδυση του αστικού χώρου της Αθήνας ως τουριστικό προϊόν, τοποθετεί επιπλέον πιέσεις στον διαμοιρασμό του υπάρχοντος αποθέματος. Στις πολιτικές που αναφέρονται στη συνέχεια εντάσσονται και αυτές που δεν αφορούν μόνο την Αθήνα αλλά ολόκληρη την επικράτεια, καθώς και αυτές επηρεάζουν τη συνολική εικόνα για την Αθήνα. Έτσι αναπτύσσεται ένα πλαίσιο ρυθμίσεων και οικονομικών κινήτρων που ευνοούν:
-Την αναγωγή της κατοικίας σε προνομιακό πεδίο επενδύσεων. Πρόκειται κυρίως για πιλοτικά έργα όπως το εμβληματικό One Athens και το μεγα-πρόγραμμα πολυτελών κατοικιών στο πρώην αεροδρόμιο Ελληνικού, καθώς και το σύνολο των νομοθετημάτων και φορέων που σχετίζονται με τη προσέλκυση διεθνών επενδύσεων στο υφιστάμενο κτιριακό απόθεμα της Αθήνας (βλ. Enterprise Greece και golden visa). Οι επενδύσεις στρέφονται κυρίως στην παραγωγή πολυτελούς κατοικίας (με την ελπίδα τα μέτρα εξευγενισμού του κέντρου να συνεισφέρουν στην τόνωση της αντίστοιχης αγοράς) και στην παραγωγή τουριστικά αξιοποιήσιμης κατοικίας. Η προοπτική αυτή μετατρέπει την κατοικία από κοινωνικό αγαθό σε χρηματιστηριακό δείκτη, σε μια οικονομία που έχει ήδη αλωθεί σε μεγάλο βαθμό από το διεθνές χρηματιστηριακό κεφάλαιο. Σε αυτό το πλαίσιο, η κατοικία αποτελεί όχι τόσο ένα εμπόρευμα, αλλά περισσότερο την υλική υπόσχεση μιας δυνητικής κερδοφορίας, καθώς «το κέρδος δεν εξάγεται σε βάρος του οφειλέτη και του ενοικιαστή, αλλά εξασφαλίζεται από τους οίκους αξιολόγησης που βαθμολογούν αυτό το πακέτο στεγαστικού αποθέματος σύμφωνα με τη μελλοντική δυνατότητα του να μεταπωληθεί ως ανατιμημένο πακέτο σε νέους επενδυτές» (Βράντσης, 2021, σελ. 65). Η κατοικία ως χρηματιστηριακή επένδυση δε χρειάζεται καν να κατοικείται: η έμφαση δε δίνεται στον ενοικιαστή, αλλά στην ικανότητα να ελέγχονται οι μηχανισμοί αξιολόγησης του στεγαστικού πακέτου και να ρυθμίζονται τα κατάλληλα κριτήρια αξιολόγησης, ώστε να ανατιμάται σταθερά η αξία του πακέτου και επομένως να μεταπωλείται σε μεγαλύτερη τιμή.
-Την βίαια απόσπαση κατοικιών από τους ιδιοκτήτες τους που αδυνατούν να αποπληρώσουν τα δάνεια που συνήψαν την προηγούμενη περίοδο κατά την οποία οι τράπεζες δάνειζαν με μεγάλη ευκολία υποθηκεύοντας όμως τα αντίστοιχα ακίνητα. Πρόκειται για μια πολιτική «αστικού εξορυκτισμού» (urban extractivism) όπως την ονόμασαν ή για μια συγκεκριμένη εκδήλωση της νεοφιλελεύθερης οικονομικής πολιτικής «συσσώρευσης μέσω εκποιήσεων» (accumulation by dispossession, Harvey 2007, 2010, 2012).
-Την μετατροπή της κατοικίας σε τουριστικό προϊόν κυρίως με την υπερανάπτυξη φορέων βραχυχρόνιας μίσθωσης που είτε ευνοούν την παραγωγή κατοικιών αποκλειστικά για μια τέτοια εκμετάλλευση είτε μετατρέπουν το υπάρχον απόθεμα σχετικά προσιτής ενοικιαζόμενης κατοικίας (συχνά με επεμβάσεις αναδιάταξης του εσωτερικού χώρου) σε απρόσιτο για τους κατοίκους της πόλης εμπόρευμα.
-Ο αστικός τουρισμός σχετίζεται άμεσα με τις αναπτυξιακές πολιτικές την περίοδο της κρίσης, πράγμα το οποίο αλληλοεπιδρά με τις μεταλλαγές στο νομοθετικό πλαίσιο και τις καθορίζει. Την περίοδο της κρίσης φαίνεται πως έχει συντελεστεί μια βαθμιαία κατάργηση του υφιστάμενου νομικού πλαισίου σε σχέση με το χωροταξικό σχεδιασμό και τη ρύθμιση του χώρου, η οποία χαρακτηρίζεται απο μια αντίστοιχη μεταβολή του νομικού πλαισίου αναφορικά με τον αστικό σχεδιασμό και έχει συχνά ως κριτήριο την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων συμφερόντων. Οι βασικές κατευθύνσεις της αναδιάρθρωσης συμπλέουν με τις επιταγές των μνημονιακών δεσμεύσεων και έχουν στο κέντρο τους το ξεπούλημα δημόσιας γης και πόρων και την προσέλκυση «στρατηγικών» επενδύσεων.
Όπως διατυπώθηκε και παραπάνω, σύμφωνα με πολλούς και πολλές μελετητές και μελετήτριες της σχετικής μεταλλασσόμενης νομοθεσίας την εποχή της κρίσης, το νομικό πλαίσιο για τις στρατηγικές επενδύσεις θέτει ως απαραίτητο όρο για το ξεπέρασμα της κρίσης την προσέλκυση και μετέπειτα διαχείριση των επενδύσεων και έχει υποστεί πολλές τροποποιήσεις ανά τα χρόνια. Ο πρώτος νόμος για τις στρατηγικές επενδύσεις είναι ο Ν. 3894/2010 (Ν.3894/2010 ΦΕΚ 204/Α/02.12.2010.) γνωστός και ως Fast Track (Κερμελιώτης, 2017), ο οποίος εισήγαγε τον όρο «στρατηγικές επενδύσεις» στην ελληνική νομοθεσία σε συνάρτηση με τη συγκυρία της κρίσης και καθόρισε τη βάση των κριτηρίων αξιολόγησης μιας επένδυσης ως στρατηγικής. Τον Ν. 3894/2010 διαδέχτηκαν οι Ν. 4072/2012, Ν. 4146/13, Ν. 4242/14 και ν. 4608/2019, οι οποίοι και τον τροποποίησαν.
2008 Χρηματο-οικονομική κρίση
2008 Δεκέμβρης 2008, νέες πρωτοβουλίες και χώροι
2009 Σχέδιο Δράση για την Αθήνα
2010 Πόρισμα «Ανασυγκρότηση των πόλεων- Ιστορικό Κέντρο της Αθήνας», ΕΙΔΙΚΗ ΜΟΝΙΜΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗ (Καρτάλης)
2010 Αθηνα - Αττική 2014 (ΥΠΕΚΑ)
2010 Α’ Μνημόνιο και Εφαρμοστικός Νόμος
2011 Εκτιμήσεις Συνηγόρου του Πολίτη για το Ιστορικό Εμπορικό Κέντρο 2010, Ετήσια έκθεση
2011 Σχεδιο ΔΡΑΣΗΣ για το κέντρο της Αθήνας, Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης / Αξιολόγηση
2011 Φορολογικά κίνητρα για Γεράνι και Μεταξουργείο (ΥΠΟΙΚ και ΥΠΕΚΑ), Ν4030/2011, ΦΕΚ 1162/Β/2012
2011 Σύνταγμα και κίνημα των πλατειών
2012 Rethink Athens Ξανασκέψου την Αθήνα
2012 Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή, Κείμενο θέσεων της ΟΚΕ για την αντιμετώπιση της κρίσης στο κέντρο της Αθήνας
2012 Κατάργηση ΟΕΚ
2012 Ξένιος Δίας (Αττική – Έβρος)
2012 Marfin, θεωρίες δύο άκρων και εκκενώσεις καταλήψεων Β. Αμαλίας, Σκαραμαγκά
2012 Re-launching Athens
2014 Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνα Αττική
2014 Κατάργηση ΕΑΧΑ
2015 ΣΟΑΠ (πρόταση 2013)
2015 Εργο Αθήνα (2007-2013)
2015 ΣτΕ απόφαση rethink Περιβαλλοντικά
2015 Δημοψήφισμα
2016 Αθήνα Ανθεκτική Πόλη / Στρατητική Ανθεκτικότητας 2017
2016 Εργο Αθηνα 2020 / 2017 Ένταξη στο ΠΕΠ Αττικής
2017 Νέα Αθήνα
2018 Ανάπλαση Αθήνας ΑΕ
2018 (ΟΧΕ ΠΕΠ ΑΤΤΙΚΗΣ) ΑΘΗΝΑ 2020: Βιώσιμη ανάπτυξη για τουρισμο, πολιτισμό & καινοτομία
2019 Ανάπλαση Πλ. Ομόνοιας (εγκαίνια)
2020 Μεγάλος Περίπατος
2022 Εκκίνηση έργων ανάπλασης/ επέκτασης γραμμής μετρό σε πλατείες και πάρκα του κέντρου (Λόφος Στρέφη, πάρκο Δρακοπούλου, Ακαδημία Πλάτωνος, πλατεία Εξαρχείων, πλατεία Κολωνακίου, πλατεία Κυψέλης, πλατεία Πρωτομαγιάς)
2022 Δωρεά Ιδρύματος Ωνάση στο Πεδίον του Άρεως για αναβάθμιση των υποδομών
2023 Ανακοίνωση για το Νέο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Ιδιωτική Πρωτοβουλία για την Κατοικία
Ο αστικός τουρισμός επιδρά καταλυτικά στη χωρική πραγματικότητα της Αθήνας καθώς περιοχές κατοικίας του κέντρου, που δεν σχετίζονταν ως τώρα με την τουριστική δραστηριότητα, μπαίνουν στην αγορά ακινήτων με αυξημένες γαιοπρόσοδους λόγω της δυνατότητας τουριστικής επένδυσης σε αυτές. Ακόμη, οι αναπαραστάσεις της πόλης υπό το πρίσμα του τουρισμού, παίζουν καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση κυρίαρχων αφηγήσεων καθιστώντας το κέντρο της Αθήνας «ελκυστικό» προς τους δυνάμει επισκέπτες.
Μετά από μια μεγάλη περίοδο ύφεσης (Σιγάλα & Χρήστου, 2014) μέσα στην κρίση, κατά την οποία ο ελληνικός τουρισμός, που από τη δεκαετία του ΄60 προωθείται στο δημόσιο λόγο ως «ατμομηχανή της οικονομίας», περνάει μια κατά τα φαινόμενα περίοδο ανάπτυξης, η οποία αποτυπώνεται στο αθηναϊκό κέντρο. Πλάι στις ιδιωτικοποιήσεις και την ασφάλεια, πολιτικές που κυριαρχούν μέσα στην κρίση (Σουλιώτης & Κανδύλης, 2013), ο αστικός τουρισμός εμφανίζεται ως αναπτυξιακή πολιτική, επιτρέποντας μεταλλαγές στον αστικό χώρο του κέντρου, που έχουν να κάνουν με νέες πρακτικές διείσδυσης κεφαλαίου (Βαλλιανάτου, Παπαευαγγέλου, & Πιπερόγλου, 2019). Αυτές οι μεταλλαγές έχουν να κάνουν με φαινόμενα όπως η επένδυση σε αστική γη για την απόκτηση της golden visa και στη διάθεση χώρων κατοικίας στην αγορά της βραχυχρόνιας μίσθωσης (airbnb).
Ειδικότερα στο πεδίο της βραχυχρόνιας μίσθωσης τα έτη 2018-2019 αποτέλεσαν την εποχή 'ενηλικίωσης' αυτής της βιομηχανίας. Από τον Δεκέμβριο του 2018 μέχρι τον Δεκέμβριο του 2019, τα διαθέσιμα καταλύματα αυξήθηκαν από 76.369 σε 94.592, μια αύξηση της τάξης του 23.9%, ενώ ταυτόχρονα η πληρότητα μειώθηκε κατά 15% από 45.4% σε 38.6% και το εισόδημα ανά ακίνητο (RevPAR – Revenue per Active Rental) μειώθηκε από €47.98 σε €43.46, μείωση της τάξης του 9.4%. Τέλος, το μέσο ημερήσιο μίσθωμα αυξήθηκε κατά 6.5% από τα €105.62 στα €112.48 (ο.π.). Η πτώση των μισθωμάτων λόγω αύξησης της προσφοράς, σηματοδοτεί την εμπέδωση της πρακτικής στην Αθήνα.
Αστικά Κοινά για την Κατοικία
Το κίνημα καταλήψεων των δεκαετιών του ‘90 και ‘00, συμβαδίζει χρονικά με την εμπέδωση του παραδείγματος της ευρείας ιδιοκτησίας κατοικίας και την κορύφωση της (αν και αναιμικής) στεγαστικής πολιτικής (ΟΕΚ, ολυμπιακό χωριό, επιδοτήσεις). Τα κινήματα που αναπτύσσονται γύρω από την κατοικία, κατά την περίοδο της κρίσης, φαίνεται να στοχεύουν στην ανάσχεση των συνεπειών των πολιτικών αναδιάρθρωσης (πλειστηριασμοί, ενοίκια), την αντίσταση σε ευρύτερους μετασχηματισμούς του αστικού τοπίου σε άμεση σύνδεση με τους όρους πρόσβασης στην κατοικία (βραχυχρόνια μίσθωση, αστικές αναπλάσεις, gentrification), καθώς και την απόκριση σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης (προσφυγικό, Covid). Το κίνημα καταλήψεων των δεκαετιών του ‘90 και ‘00, συμβαδίζει χρονικά με την εμπέδωση του παραδείγματος της ευρείας ιδιοκτησίας κατοικίας και την κορύφωση της (αν και αναιμικής) στεγαστικής πολιτικής (ΟΕΚ, ολυμπιακό χωριό, επιδοτήσεις).
Ωστόσο τα κινήματα κατοικίας στην Ελλάδα, κατά τα χρόνια της κρίσης διατήρησαν ως επί το πλείστον αμυντικό χαρακτήρα. Η συρρίκνωση των δυνατοτήτων πρόσβασης σε κατοικία από το 2009 ως το 2018 δεν συνδέεται με την αύξηση των αξιών γης, αλλά την κατακόρυφη μείωση της αγοραστικής δύναμης και την αδυναμία εκπλήρωσης ανειλημμένων δανειακών υποχρεώσεων.
Τα κινήματα που αναπτύσσονται γύρω από τηνΤα κινήματα που αναπτύσσονται γύρω από την κατοικία, κατά την περίοδο της κρίσης, φαίνεται να στοχεύουν στην ανάσχεση των συνεπειών των πολιτικών αναδιάρθρωσης (πλειστηριασμοί, ενοίκια), την αντίσταση σε ευρύτερους μετασχηματισμούς του αστικού τοπίου σε άμεση σύνδεση με τους όρους πρόσβασης στην κατοικία (βραχυχρόνια μίσθωση, αστικές αναπλάσεις, gentrification), καθώς και την απόκριση σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης (προσφυγικό, Covid).
Οι πρωτοβουλίες βάσης για την κατοικία, κατά την περίοδο της κρίσης, φαίνεται να στοχεύουν στην ανάσχεση των συνεπειών των πολιτικών αναδιάρθρωσης (πλειστηριασμοί, ενοίκια), την αντίσταση σε ευρύτερους μετασχηματισμούς του αστικού τοπίου σε άμεση σύνδεση με τους όρους πρόσβασης στην κατοικία (βραχυχρόνια μίσθωση, αστικές αναπλάσεις, gentrification), καθώς και την απόκριση σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης (προσφυγικό, Covid). Τα κινήματα που αναπτύσσονται γύρω από τηνΤα κινήματα που αναπτύσσονται γύρω από την κατοικία, κατά την περίοδο της κρίσης, φαίνεται να στοχεύουν στην ανάσχεση των συνεπειών των πολιτικών αναδιάρθρωσης (πλειστηριασμοί, ενοίκια), την αντίσταση σε ευρύτερους μετασχηματισμούς του αστικού τοπίου σε άμεση σύνδεση με τους όρους πρόσβασης στην κατοικία (βραχυχρόνια μίσθωση, αστικές
αναπλάσεις, gentrification), καθώς και την απόκριση σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης (προσφυγικό, Covid). κατοικία, κατά την περίοδο της κρίσης, φαίνεται να στοχεύουν στην ανάσχεση των συνεπειών των πολιτικών αναδιάρθρωσης (πλειστηριασμοί, ενοίκια), την αντίσταση σε ευρύτερους μετασχηματισμούς του αστικού τοπίου σε άμεση σύνδεση με τους όρους πρόσβασης στην κατοικία (βραχυχρόνια μίσθωση, αστικές αναπλάσεις, gentrification), καθώς και την απόκριση σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης (προσφυγικό, Covid).
Στη συνέχεια παρατίθεται ένα χρονοδιάγραμμα που περιγράφει αφ’ενός την ανάδυση πρωτοβουλιών και ομάδων στον χώρο του πολιτισμού, καθώς και μεμονωμένες ή εφήμερες δράσεις οι οποίες λειτούργησαν ως ορόσημα για την συγκρότηση εναλλακτικών ή αντιηγεμονικών αφηγήσεων στον χώρο του πολιτισμού. Στο τεύχος αυτό, ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στο οπτικό υλικό που παράγεται στο πέρασμα του χρόνου από τις πρωτοβουλίες βάσης. Αξίζει να σημειωθεί πως μορφές αγώνα που συγκροτούνται με διαφορετικό επίκεντρο τείνουν να απευθύνονται σε κοινά με διαφορετικά χαρακτηριστικά, ανησυχίες και ευαισθησίες. Βάσει αυτών των πολιτικών και πολιτισμικών διαφοροποιήσεων φαίνεται πως το λεξιλόγιο της οπτικής επικοινωνίας μεταβάλλεται.
Η περιοδολόγηση των αντιστάσεων καταδεικνύει διαφορετικές φάσεις της κρίσης, οι οποίες εκφράζονται στις πολιτικές και πρακτικές της νεοφιλελεύθερης αναδιάρθρωσης. Παράλληλα, δίνει μια πιο καθαρή εικόνα σχετικά με τα προτάγματα, τις προτεραιότητες και τη στόχευση των κοινωνικών αγώνων. Όπως θα αναπτυχθεί στη συνέχεια, τα ανταγωνιστικά κινήματα εμφανίζονται ως μηχανισμοί άμυνας, παρά διεκδίκησης, απέναντι στην εκχώρηση ζωτικών υποδομών κοινωνικής προστασίας και στην υποχώρηση του κράτους από τη θέση άσκησης κοινωνικής πολιτικής που μέχρι πρότινος διατηρούσε. Η αμυντική φύση των αγώνων της περιόδου αναδεικνύει μοτίβα λόγου, αναπαραστάσεων και δράσεων που καταδεικνύουν αυτήν τη γενική τάση: αντίσταση στην αλλαγή ή ακόμα και επιστροφή στην πρότερη συνθήκη. Τόποι των κινημάτων: Συνταγμα, ΕΡΤ, Εξάρχεια, Κουκάκι, Πετράλωνα, Ειρηνοδικείο, γραφέια συμβολαιογράφων, κατοικίες υπό πλειστηριασμό. Εγχειρήματα στην περιφέρεια του ιστορικού κέντρου: City Plaza.